Ocalić ducha patriotyzmu...

Treść

Ks. Mariusz Sztaba Bóg - Honor - Ojczyzna - trzy słowa, które wyznaczały i wyznaczają drogę wielu Polakom od czasów średniowiecznego rycerstwa aż po współczesne społeczeństwo obywatelskie. Wątek religijny od zawsze towarzyszył polskiemu patriotyzmowi. Polacy w szczególny sposób umiłowali Boga oraz Maryję. To Ona stała się wyrazicielką miłości ludzkiej, opiekunką Polski, pośredniczką intencji narodowych niesionych do Boga. Do niej zwracali się Polacy, błagając Ją o pomoc dla Ojczyzny, dla siebie i swoich bliskich, czego wyrazem jest bogata maryjna literatura. Juliusz Słowacki wołał, a z nim Naród Polski: "Bogarodzico, Dziewico! Słuchaj nas, Matko Boża, to ojców naszych śpiew (...) wolnego ludu śpiew, zanieś przed Boga tron". "A jeśli komu droga otwarta do nieba, tym co służą ojczyźnie" (J. Kochanowski "Pieśń XII") Miesiąc sierpień to miesiąc świąt maryjnych, pielgrzymek do tronu Matki na Jasnej Górze, ale i wielu narodowych wspomnień i rocznic. Skłania nas do pytania o naszą miłość do Ojczyzny, do tego, co ją stanowi i wyraża, pytania o nasz patriotyzm. A pytanie jest ze wszech miar uzasadnione i pełne niepokoju. Wydaje się bowiem, że dzisiejsza polska rzeczywistość jest bliższa obrazowi zarysowanemu w wierszu T. Paryny pt. "Cóż to za kraj", niż temu, który wydaje nam się prawdziwy i który kreują środki społecznego przekazu. Tu o sprawiedliwość kamenie wołają. Tu spryt się nagradza, a wyszydza prawość. Tu depcze się prawdę i krzyżuje świętość. Tu kpi się z proroków, patriotów mędrców. Tu dużo się krzyczy, a robi niewiele. Tu wyznaje się Boga jedynie w kościele. Tu podcina się skrzydła wielkim ideałom. Tu życie poświęcić - to jeszcze za mało! Tu honor, wstyd, dumę odesłano w baśnie. - A cóż to za kraj? - A to Polska właśnie. Kryzys postaw patriotycznych Patriotyzm, jak i inne zjawiska społeczne, jest rzeczywistością dynamiczną, zmieniającą się wraz ze zmianami warunków społeczno-historycznych. Na tym tle rodzi się wiele pytań o kształt współczesnego modelu patriotyzmu, jego treści, warunków i sposobów urzeczywistniania. Dlatego coraz częściej słyszy się głosy postulujące potrzebę redefinicji współczesnego patriotyzmu oraz wychowania patriotycznego, przeżywającego kryzys, polegający m.in. na niedostosowaniu modelu i form patriotyzmu tradycyjnego (romantyczno-bohaterskiego i martyrologicznego), do społecznych potrzeb i warunków współczesnej Polski i Europy. Ale dziś patriotyzm i wychowanie patriotyczne oraz związane z nimi wartości, nie tylko przeżywają kryzys, ale są wręcz ośmieszane i zwalczane oraz wystawione na wiele zagrożeń, mimo że mają zagwarantowane miejsce w Konstytucji z 1997 r., w "Podstawach programowych kształcenia ogólnego" dla poszczególnych typów szkół, zatwierdzonych przez MEN w 2002 r. oraz w nauczaniu społecznym Kościoła katolickiego i jego pasterzy. Ta swoista walka z patriotyzmem dokonuje się dziś poprzez lansowanie i przeciwstawianie patriotyzmowi innych odniesień do społeczności szerszej lub węższej niż Ojczyzna. Chodzi o kosmopolityzm i źle pojęty regionalizm, z równoczesnym myleniem pojęć i zakresu ich stosowania. Zagrożeniem dla patriotyzmu i tego, co się z nim wiąże, jest proces globalizacji, a jeszcze bardziej związana z nim ideologia. Sama tendencja do globalizacji i integracji jest ze swej istoty zjawiskiem pozytywnym. Nie przekreśla to jednak faktu, że tendencja ta, gdy przybiera postać absolutyzacji owego dążenia, pociąga za sobą niebezpieczeństwo uniformizmu, który oznacza ujednolicenie, ujednostajnienie. To zaś w konsekwencji prowadzić może do niebezpieczeństwa zatracenia, nawet totalnego zniszczenia wszelkiej różnorodności kulturowej, w tym także kultur narodowych, będących niszą integralnego rozwoju osoby ludzkiej. Może ten proces prowadzić wreszcie do homogenizacji kultury, a w ostateczności do depersonalizacji i niszczenia dziedzictwa kulturowego w bogactwie jego narodowych różnorodności. Źle pojęta i realizowana globalizacja może stać się zagrożeniem narodowego dziedzictwa kulturowego. A. Heywood, brytyjski politolog, zauważa, że globalizm ma dalekosiężny wpływ na państwa narodowe, jak i doktryny polityczne, zakorzenione w idei odrębności narodowej. Prowokuje on pytania typu, czy narody mogą jeszcze być traktowane jako znaczące podmioty, gdy ludzie czują się obywatelami całego świata, oglądając te same programy telewizyjne, jedząc to samo (tzw. McDonaldyzacja świata). Autor spostrzega, że globalizm ma cechy internacjonalizmu liberalnego, dążąc do supernacjonalizmu - ponadnarodowości. Dlatego widzi niebezpieczeństwo w globalizacji dążącej do osłabienia tradycyjnych więzi obywatelskich i narodowych. To z kolei może przyczyniać się do powstawania agresywnych form etnonacjonalizmu lub nacjonalizmu (Tenże, "Ideologie polityczne. Wprowadzenie", Warszawa 2007). Innym przejawem walki z patriotyzmem jest głoszenie przekonania, że trzymanie się tradycji narodowych jest budowaniem współczesnego nacjonalizmu. Walka ta polega więc na straszeniu nacjonalizmem, ksenofobią, anachronizmem, które rzekomo rodzą się poprzez wierność i trzymanie się narodowej tradycji. Trzeba w tym miejscu zauważyć i podkreślić bardzo ważną, a pomijaną w wielu dyskusjach zasadniczą, kwestię. Problem z pojęciem "nacjonalizm" ma swoje źródło w tym, że w odróżnieniu od języka angielskiego, w którym termin ten ma charakter neutralny, w języku polskim ma wyraźne zabarwienie wartościujące i do tego negatywne. Obok negatywnych skojarzeń związanych z tym terminem należy mieć na uwadze fakt, że przecież nacjonalizm odegrał istotną rolę w powstawaniu państw narodowych, budząc poczucie przynależności do narodu. Był również siłą napędową procesów państwowotwórczych, sprawiając, że ludzie przestawali się identyfikować wyłącznie ze swoją lokalną społecznością i zyskiwali poczucie tożsamości z państwem narodowym (G.L. Gutek, "Filozofia dla pedagogów", Gdańsk 2007). Co to jest patriotyzm? W Nowej Encyklopedii Powszechnej (1997 r.) znajdujemy następującą definicję patriotyzmu: "postawa społeczno-polityczna oparta na zasadach miłości i przywiązania do ojczyzny, jedności i solidarności z własnym narodem, poczuciu więzi społecznej i wspólnoty kulturowej z innymi członkami narodu; forma ideologii narodowej postulująca podporządkowanie i poświęcenie dążeń osobistych sprawom narodu i ojczyzny, jeżeli tego wymaga ich dobro. Patriotyzm, polegający na stawianiu wysoko w hierarchii wartości dobra własnego narodu i ojczyzny, wiąże się z uznaniem innych wartości społecznych, a przede wszystkim z szacunkiem wobec innych narodów i poszanowaniem ich suwerennych praw. Tak rozumiany jest z jednej strony przeciwieństwem kosmopolityzmu, z drugiej zaś nacjonalizmu". Z tej definicji patriotyzmu należy wyciągnąć kilka ważnych wniosków oraz postulatów. Po pierwsze, patriotyzm ma określony zakres przedmiotowy. Autorzy, szukając właściwego przedmiotu patriotyzmu, wyróżniają m.in. takie jego konstytutywne elementy jak: terytorium, dzieje narodu, uznawane tradycje i symbole narodowe, kultura i język, religia, wybitne sylwetki ludzi - patriotów, współobywatele społeczności narodowej, przywódcy społeczni oraz ugrupowania polityczne reprezentujące dążenia narodu, oraz zadania i obowiązki wynikające z przynależności do wspólnoty narodowej. Po drugie, takie zjawiska jak: nacjonalizm, kosmopolityzm (także w wersji współczesnego neoliberalizmu), europeizm, regionalizm, szowinizm, faszyzm, rasizm, marksistowski internacjonalizm, były i są zaprzeczeniem patriotyzmu. Dlatego pojęcia te często identyfikowane z patriotyzmem (świadomie bądź nieświadomie!) błędnie określają jego zakres przedmiotowy, fałszując zarazem takie wartości jak naród i państwo. Po trzecie, patriotyzm winien być rozpatrywany zarówno w kategoriach wartości społecznych, jak i postaw wobec narodu, ojczyzny i państwa oraz norm społecznych. Patriotyzm jest bowiem postawą życiową odnoszącą się do realnie istniejącego lub postulowanego państwa i do narodu. Jest wreszcie swoistą postawą ideowo-moralną, będącą skuteczną formą negacji egoizmu i troski jedynie o własną pomyślność w kierunku dobra wspólnego. Abyśmy lepiej zrozumieli zakres znaczeniowy patriotyzmu, przyjrzymy się teraz podstawowym pojęciom takim jak: ojczyzna, naród i państwo. "Ojczyzna jest moją Matką..." (Jan Paweł II) W języku polskim "ojczyzna" jest kategorią opisową i wartościującą, dlatego trudno zapisać ją w formie jednej definicji. Można rozpatrywać ją w aspekcie socjologicznym jako względnie wielką i zwartą społeczność terytorialną o wspólnej tradycji, kulturze, obyczaju i języku; w aspekcie psychologicznym jako korelat postaw psychicznych, wchodzących w skład kulturowego dziedzictwa grupy społecznej, oraz w aspekcie filozoficzno-teologicznym, podkreślającym jej duchowy, moralny i religijny wymiar. Pojęcie "ojczyzna" wywodzi się od słów "ojcowizna" (łac. "patria" - od "pater"). Etymologicznie więc i historycznie pojęcie ojczyzny związane jest z instytucją rodziny i rodu, jak i z przekazywaną z pokolenia na pokolenie ojcowizną: dziedziczoną ziemią, majątkiem, domem. Pojęcie "ojczyzny" wskazuje więc na trzy podstawowe elementy: kraj - ziemię pochodzenia człowieka, zbiorowisko ludzi powiązanych więzami krwi, wspólnotą języka, kultury, tradycji, obyczajów, wierzeń oraz historią - wspólnotą dziejów rodzinnego kraju. Pisząc - ojczyzna, mówiąc - ojczyzna, myśląc - ojczyzna, warto przywołać ważne słowa Ignacego Krasickiego - poety doby oświecenia, z "Hymnu do miłości ojczyzny", w których wyrażał swoją troskę i miłość do ojczyzny: Święta miłości kochanej ojczyzny (...) Byle Cię można wspomóc, byle wspierać, Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać. "Tożsamość kulturalna i historyczna społeczeństw (...) mieści się w pojęciu narodu" (Jan Paweł II, "Pamięć i tożsamość") Problematyka narodowa posiada długą i wielowątkową historię. Pojęcie "naród" towarzyszy rozważaniom nad formami ludzkiego życia zbiorowego już od średniowiecza, choć było różnie rozumiane i interpretowane. Z czasem "naród" stal się obok "państwa" główną kategorią wyjaśniającą społeczne życie człowieka. Mimo odrębności narodu jako wspólnoty ideologiczno-kulturowej od państwa pojmowanego jako społeczność polityczno-administracyjną, między nimi winien zachodzić stosunek komplementarności, wzajemnego dopełniania się (prof. J. Turowski). W świetle personalistycznej koncepcji narodu podstawowym celem narodu jest pełna aktualizacja osoby ludzkiej, zaś metodą realizacji tego celu jest kultura narodowa. Do głównych narodotwórczych czynników życia społecznego zalicza się: religię, ziemię (terytorium), tradycję narodową, język, realne relacje międzyludzkie (współdziałanie) oraz państwo. Naród w tej koncepcji jawi się jako społeczność konieczna i adekwatna dla wszechstronnego rozwoju osobowego człowieka. Wraz z wytwarzaną przez siebie kulturą naród jest dla człowieka kategorią aksjologiczną. Społeczność narodowa jawi się jako przestrzeń rozwoju osoby, gdyż tworzy ona i zabezpiecza płaszczyznę wartości etycznych utrwalonych w etosie, umożliwiając tym samym człowiekowi jego rozwój moralny. Z tego stanu rzeczy wynikają dwa ważne wnioski. Po pierwsze, wartości narodowe muszą być wciąż na nowo odkrywane i urzeczywistniane w integralnym wychowaniu. Po drugie, fundamentalną postawą wobec własnego narodu, a tym samym podstawowym obowiązkiem osoby wobec tej rzeczywistości jest patriotyzm, rozumiany jako solidarność z narodową wspólnotą oraz solidarność z narodową kulturą (ks. prof. S. Kowalczyk). "Naród musi istnieć jako państwo..." (S. Wyspiański, "Wyzwolenie") Nie istnieje jedna definicja państwa. Pojęcie to odnosi się dziś do władzy politycznej sprawowanej przez rząd i system instytucji politycznych, służących organizowaniu działań zbiorowych za pomocą aparatu administracyjnego, systemu penitencjarnego, służb porządkowych, policyjnych, sądownictwa. Wybitny etyk ks. prof. Tadeusz Ślipko, charakteryzując państwo nie tyle od strony "polityczno-technicznej", co w kontekście moralno-prawnych zasad, stwierdza, że "państwo jest nadrzędną i konstytucyjnie niezależną zewnętrzną organizacją zbiorowego życia, realizującą podstawowe kategorie dóbr niezbędnych dla osobowego rozwoju człowieka". Na podstawie tej definicji można ustalić dwie cechy przysługujące wyłącznie społeczności państwowej: jest społecznością doskonałą (posiada elementarną pełnię warunków rozwoju), oraz społecznością suwerenną (ma konstytucyjną niezależność od wyższej od siebie społeczności). Ważną kwestią dotyczącą państwa jest pytanie o jego funkcje: po co istnieje państwo? W zależności od odpowiedzi na to pytanie pod adresem państwa kierowane są różne oczekiwania. Państwo jako związek istot rozumnych za główny cel swojej działalności uważa dobro wspólne, w skład którego wchodzą: porządek prawno-społeczny oraz instytucje i wytwory natury prawnej, gospodarczej, intelektualnej i moralnej, warunkujące wszechstronny rozwój osób i społeczności podrzędnych wchodzących w skład społeczności państwowej. Podstawowymi i koniecznymi elementami społeczności państwowej są: władza państwowa oraz społeczność. Władza jawi się jako ośrodek zbiorowego działania społeczności państwowej. Jest ona ośrodkiem kierowniczym, który temu działaniu nadaje charakter jednolity, wyznaczając odpowiednie działania w celu realizowania dobra wspólnego. Społeczeństwo obejmuje zaś poszczególne osoby, jak i pomniejsze społeczności. Jest więc tworem organicznym, wielowarstwowym i złożonym. Społeczeństwo ma względem państwa uprawnienia i obowiązki. Do uprawnień zalicza się: prawo do kontroli, czyli akceptacji kierownictwa władzy nad sobą i do czuwania, aby funkcjonowała zgodnie z zasadą dobra wspólnego, oraz prawo do samoobrony, czyli do oporu względem nielegalnej władzy państwowej, bądź zagrażającej bezpośrednio elementarnym prawom obywatelskim i zasadzie sprawiedliwości. Obowiązki społeczności względem legalnie funkcjonującej władzy państwowej, wyrażają się m.in. poprzez: zasadę solidarności, afirmację dobra wspólnego państwa - odpowiednią postawę i działalność na konkretnych odcinkach życia społecznego, posłuszeństwo obywatelskie względem nakazów władzy, świadczenia społeczne (sprawiedliwe podatki, powinność wojskowa). Wspomniane uprawnienia i obowiązki społeczności państwowej (obywateli) względem władzy państwowej, jak i samego państwa domagają się zdrowej pedagogiki społecznej. Trzeba zauważyć fakt, że posłuszeństwo wobec państwa implikuje też lojalność wobec wspólnoty narodowej. Naród istniejący w państwie ma obowiązek troski o jego suwerenność, integralność, rozwój ekonomiczny oraz poszanowanie instytucji niezbędnych do jego funkcjonowania. Wydaje się dziś ze wszech miar słuszne, w kontekście zachodzących procesów integracyjnych i globalizacyjnych, pytać o rolę państwa w procesie integralnego rozwoju osoby ludzkiej. Również na podstawie tych rozważań można wysunąć kilka ważnych pedagogicznych wniosków. Po pierwsze, nie wolno fetyszyzować państwa (jak działo się to w faszyzmie), ale nie wolno również pomniejszać jego roli w procesie integralnego rozwoju człowieka czy nawet rezygnować z jego pełnego funkcjonowania bądź istnienia na rzecz innych społeczności. F. Fukuyama, opisując zakres funkcji państwa, dochodzi do wniosku, że w dobie globalizacji i terroryzmu dążenie do osłabiania instytucji państwa jest nieracjonalne. Suwerenne państwo narodowe jako jedyne jest zdolne gromadzić prawomocną siłę, niezbędną do zaprowadzenia rządów prawa w skali kraju i zachowania ładu w skali świata. "Obumieranie państwa - podkreśla autor - nie jest preludium do utopii, lecz do globalnej katastrofy" (F. Fukuyama, "Budowanie państwa. Władzą i ład międzynarodowy w XXI wieku", Poznań 2005). Po drugie, państwo jawi się jako społeczność komplementarna dla społeczności narodowej i realizowanych przez nią zadań i celów, będąc ważną wartością narodowo-patriotyczną. Po trzecie, prawowite państwo z racji swej funkcji i konieczności istnienia zasługuje na szacunek i uznanie. To zaś postuluje potrzebę wychowania do wartości państwa. Kochasz ty rodzinny dom, co pośród burz, w zwątpienie dnie, Gdy w dusze ci uderzy grom, wspomnieniem swym ocala cię? O, jeśli kochasz, jeśli chcesz żyć pod tym dachem, chleb jeść zbóż, Sercem ojczystych progów strzeż, serce w ojczystych ścianach złóż!... (M. Konopnicka, "Pieśń o domu") Czy patriotyzm jest potrzebny w życiu człowieka, narodów i państwa? Profesor Krystyna Chałas, pedagog i dydaktyk, kreśląc programy wychowawcze dla urzeczywistniania wartości narodowo-patriotycznych, upatruje ich teoretyczne podstawy w następujących zjawiskach (zob. Taż, "Wychowanie ku wartościom narodowo-patriotycznym. Elementy teorii i praktyki", t. 2, Kielce 2006). Po pierwsze, szerzący się nacjonalizm i kosmopolityzm, wraz z błędnym ich pojmowaniem i używaniem do celów wymierzonych w godność człowieka i dobro wspólne, domagają się wychowania do patriotyzmu. Po drugie, postawa patriotyzmu uczy właściwie rozumianej tolerancji i dialogu społecznego, ponieważ miłość własnej ojczyzny "zobowiązuje" do poszanowania ojczyzny innych narodów, pokojowego rozwiązywania powstających konfliktów. Po trzecie, wychowanie patriotyczne stanowi istotny czynnik integralnego rozwoju osoby, ponieważ ojczyzna stanowi punkt odniesienia w poszukiwaniu sensu życia, stwarzając szanse wiązania się ze wspólnotą, poczucie sprawczości, czasu i przestrzeni. Po czwarte, kształtowanie patriotyzmu pozostaje w ścisłym związku z budowaniem programów społecznych, politycznych, kulturowych i gospodarczych w skali całego kraju. Wszelkie dyskusje, teorie i programy o państwie, prawie, rozwoju gospodarczym, społeczeństwie obywatelskim, które nie uwzględniają stanu świadomości patriotycznej, jakości edukacji i wychowania patriotycznego, "pozostają jedynie optymistyczną mitologią bez względu na to, czy będzie to opcja liberalna, konserwatywna, rewolucyjna, moralna czy pragmatyczna" (prof. A. Biliński). Jak wychowywać do patriotyzmu we współczesnej Polsce? Wincenty Okoń w Słowniku Pedagogicznym (1997 r.) prezentuje następującą definicję wychowania patriotycznego: "(...) wychowanie mające na celu jak najlepsze przygotowanie wychowanków do służby własnemu narodowi i krajowi; polega na kształtowaniu przywiązania do kraju ojczystego, jego przeszłości i teraźniejszości, na kształtowaniu poczucia odpowiedzialności za jego wielostronny rozwój i miejsce wśród innych krajów, na uświadomieniu wychowankom ich obowiązków wobec własnego kraju". Wychowanie patriotyczne ma kształtować w wychowankach postawę patriotyczną wyrażającą się w przywiązaniu i miłości do ojczystego kraju, solidarności z własnym narodem oraz w bezinteresownym postępowaniu dla dobra wspólnego. Wskaźnikami tej postawy są według prof. Mieczysława Łobockiego następujące elementy: miłość ojczyzny; świadczenia na rzecz kraju (nauka szkolna, staranne wykonywanie pracy zawodowej, działalność charytatywna, filantropijna); pogłębianie świadomości ekologicznej i przeciwdziałanie wszelkim próbom dewastacji środowiska naturalnego; poszanowanie rodaków i współobywateli; zainteresowanie sprawami narodu i ojczyzny; gotowość do obrony własnego kraju; szacunek dla symboliki narodowej. Potwierdzeniem tej pedagogicznej refleksji są słowa Jana Pawła II, który w książce "Pamięć i tożsamość" pisał: "Patriotyzm oznacza umiłowanie tego, co ojczyste: umiłowanie historii, tradycji, języka czy samego krajobrazu ojczystego. Jest to miłość, która obejmuje również dzieła rodaków i owoce ich geniuszu (...). Patriotyzm jako miłość ojczyzny przyznaje wszystkim inny narodom takie samo prawo jak własnemu, a zatem jest drogą do uporządkowanej miłość społecznej". Aby wychowanie patriotyczne było skuteczne i adekwatne do naszych czasów, musi promować "patriotyzm na co dzień", "patriotyzm obecnego czasu". Winien on wyrażać się nie tylko w elementach uczuciowym i wolitywnym (wspominanie chlubnych tradycji ojczyzny i jej bohaterów), ale przede wszystkim w zaangażowaniu i pracy na rzecz ojczyzny, przy uwzględnieniu różnorakich procesów społeczno-kulturowo-politycznych dzisiejszej Polski i Europy. Patriotyzm ten według ks. prof. T. Ślipki winien wyrażać się w pełnieniu wielkich obowiązków oraz małych obowiązków codziennego życia względem narodu. Wielkie obowiązki dotyczą wyjątkowych sytuacji, takich jak np. obrony narodu w wypadkach zewnętrznego zagrożenia jego bytu. Jednak zasadniczą treść moralnych obowiązków osoby ludzkiej względem narodu wypełniają tzw. małe obowiązki codziennego życia, takie m.in. jak: współudział w pielęgnowaniu dóbr mieszczących się w obrębie kultury narodowej. Chodzi o wierność narodowej kulturze (język, literatura, historia, tradycja, religia itd.) oraz aktywne jej zabezpieczanie, pielęgnowanie i rozwijanie. Patriotyzm naszych czasów winien mieć wymiar kulturowy i dotyczyć solidarności z narodową wspólnotą, jak i z narodową kulturą (zob. "Zarys etyki szczegółowej", t. 2, Kraków 2005). Napotykając dziś na różnoraką krytykę dotyczącą sensu i aktualności wychowania patriotycznego, należałoby mieć na uwadze ważne pytanie zadane przez Marka Dziewieckiego: "Jak można być dobrym obywatelem świata, jeśli najpierw nie jest się dobrym obywatelem własnej Ojczyzny?". "Nasz Dziennik" 2008-08-16

Autor: wa